چرا در ذات خدا تفکر نکنیم

روایتی از حضرت علی (ع) نقل شده است که تفکر در ذات خدا موجب الحاد می شود: «الذین یفکر فطرت الله الهد» این چیزی است و عدول از شریعت است. یعنی میل و انحراف از راه راست و حق به سوی باطل و به همین دلیل به فردی که منکر وجود خداوند متعال باشد، «محرم» می گویند.[2]
منظور حضرت علی (ع) از این نصیحت این است که خداوند با اندیشیدن به طبیعت، انسان را از راه راست منحرف و راه باطل را در پیش می گیرد. مثلاً موجب اعتقاد به تجسم خداوند متعال می شود یا او را به مخلوقی تشبیه می کند و ممکن است موجب الحاد به معنای انکار وجود خداوند متعال شود. پس مراد از «تفکر» در ذات خداوند، تفکر در ذات حق تعالی است; زیرا علم به آن محال و اندیشیدن در آن بیهوده و پوچ است.[3]
حضرت علی (علیه السلام) در بیان دیگری فرمودند: «من در ذات خدا می اندیشم و به آن ایمان دارم». «زندیق» کسی است که منکر وجود حق تعالی می‌شود و به او «لحد» می‌گویند. البته برخی گفته‌اند که اصل آن «زندی» بوده است که عرب‌ها آن را مطابق عادت خود اصلاح می‌کردند. و «زندی» به معنای منسوب به «زند» است که کتابی از مجوس میانی منسوب به «زرتشت» بوده است. و بعضى گفتند اصل آن «زن دين» است; یعنی دین ضعیف; مثل زنی که دینش ضعیف است.[5]
علاوه بر این دو داستان، در بسیاری از احادیث دیگر از اندیشیدن به ذات خدا نهی شده است: زیرا اندیشیدن به خدا فقط برای تو زیاد می شود، همانا خداوند منزّه و بلند مرتبه است، او را به چشم نمی توان فهمید و وصف نمی شود. بر حسب کمیت امام صادق (علیه السلام) فرمود: از تفکر در ذات خدا بپرهیزید، زیرا اندیشیدن به خدا مایه حیرت و سردرگمی نیست، همانا خدای تعالی را بینندگان نمی بینند. و نه با تدبیر مادی متصور شوید
پس فرمودند خود را در این امر به زحمت نیندازید که ممکن است گمان کنید که توهمات شما ذات خدا نیست، گفتار علی (ع) به این حقیقت اشاره دارد که می گوید: «…خداوندی که نمی داند بعد از خدا چیست و به خود اجازه نمی دهد تلاش نکند…»؛ اندیشه های عمیق به او می رسد. جریان ادراک…»؛ خیال ها از تداعی قدمتش آشفته و آشفته می شوند؛ فهم ها از وصف قدرتش عاجز می شوند؛ و ارواح در گردباد چرخ های ملکوتش غرق می شوند و فرو می روند. آب.
پس بنابر دلایل عقلی و نقلی، شناخت ذات خداوند متعال حرام است; زیرا ارواح نمی توانند حقیقت ذات خود را بیابند. چگونه ممکن است عقل به ذات خدای متعال احاطه داشته باشد در حالی که مخلوق اوست؟ به عبارت دیگر، شناخت حقیقت ذات خداوند ممکن نیست; زیرا از یک سو شناخت حقیقت چیزی به معنای احاطه به آن حقیقت و آن ذات است. و از سوی دیگر حقیقت ذات خداوند نامتناهی است و غیر خدا از جمله انسان محدود است; بنابراین نمی توان ذات لایتناهی خداوند را توسط مخلوقات محدود کرد; بنابراین، شناخت ماهیت خداوند و احاطه کامل به تمام ابعاد وجودی خداوند ممکن نیست. یعنی خداوند متعال در راه حق و طاعت به او توفیق می دهد.

[1]. لیثی واسطی، علی، عیون الحکم و المواعظ، محقق، مصحح، حسنی بیرجندی، حسین، دار الحدیث، ص 449، قم، چاپ اول، 1376ش.

[2]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق، داودی، صفوان عدنان، ص 737، دمشق، بیروت، دارالقلم‏، الدار الشامیة، چاپ اول، 1412ق؛ قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج 6، ص 182، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ ششم، 1371ش.

[3]. آقا جمال خوانساری، محمد، شرح بر غرر الحکم و درر الکلم، محقق، مصحح، حسینی ارموی محدث، جلال‌الدین،  ج 5، ص 305، دانشگاه تهران، چاپ چهارم، 1366ش.

[4]. عیون الحکم و المواعظ، ص 456.

[5]. شرح آقا جمال خوانسارى بر غرر الحکم و درر الکلم، ج ‏5، ص 308.

[6]. شیخ صدوق، امالی، ص 418، بیروت، اعلمی، چاپ پنجم، 1400ق.

[7]. ثقفی، ابراهیم بن محمد، الغارات (الإستنفار و الغارات)، محقق، مصحح، حسینی، عبدا لزهراء، ج 1، ص 99، قم، دار الکتاب الإسلامی، قم، چاپ اول، 1410ق.

[8]. شیخ صدوق، توحید، محقق، مصحح، حسینی، هاشم‏، ص 70- 71، قم، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، 1398ق.

[9]. عیون الحکم و المواعظ، ص 449.

آنچه انسان با رجوع به فطرت و وجدان و ادله عقلی خود می تواند بفهمد اصل وجود خداوند و صفات کامل اوست، یعنی هر انسان عاقلی وقتی این جهان پهناور را با این نظم دقیق و این اسرار شگفت انگیز می بیند. مطابق طبیعت و عقل باید باور کند که خالق دانا و توانا و حکیم این جهان را آفریده است و همین مقدار برای اصل ایمان به خدا کافی است.
البته هر چه بیشتر با آثار علم و قدرت و حکمت خداوند مواجه می شود.
همچنین هر چه در انجام فریضه الهی کوشاتر باشد، معرفت و همذات پنداری او با خدا قوی تر و قوی تر می شود. به فرموده امام علی علیه السلام: «ما رأى شما را تنها در زمانى مى‌بینیم که نظر خدا با او باشد.» این بدان معناست که من چیزى ندیده‌ام جز اینکه خدا را با او دیده‌ام. یکی از معانی آن این است که هر موجودی دلیل بر وجود خداوند متعال است.
بنابراین وقتی می گویند خدا را با دلیل و برهان می شناسید به این معنا نیست که ما ریشه ذات یا صفاتش را می فهمیم. همان مقدار علم به ذات وجود و صفات آن. و اگر به کمال او پی ببریم کافی است و سعادت دنیا و آخرت ما را تضمین می کند و اساساً خدا و صفات او که عین ذات اوست. ، نامحدود هستند و محدودیت یا پایانی برای این امر در نظر گرفته نشده است. اما غیر از او، همه موجودات محدودند، به همین دلیل، هیچ کس نمی تواند ماهیت و صفات او را درک کند; از آنجا که محدود نمی تواند نامحدود را درک کند، مثلاً همانطور که یک کاسه نمی تواند آب دریا را در خود داشته باشد، یک انسان محدود نیز نمی تواند ذات نامحدود خدای جهان را درک کند. «باهمکم فی عادق معانیه، او مخلوقی مثل من است. طرد شده از من» (1) یعنی هر چه به ذهنت می رسد و آن را در مضیق ترین مظاهر و مفاهیمش تصور می کنی، این خدا نیست، بلکه یک هم هست. موجودی مثل تو که به وجودش نیاز دارد. و بازگشت وجود او از آن شماست.
اکنون که با این دلیل روشن فهمیدیم که برای انسانهای محدود امکان درک ذات خداوند متعال وجود ندارد، معنای روایاتی که از پیامبر و ائمه اطهار (علیهم السلام) در این مورد نازل شده است. روشن می شود که فرمودند: به ذات خدا فکر نکنید (که شما را به جایی نمی رساند، ولی شیطان در این راه می تواند شما را سوء استفاده کند و شما را گمراه کند). اما به نعمت ها و آثار عظمت او بیندیش (تا هر ساعت علم و ایمانت افزون شود). (2)
اما مقصود از این گونه داستانها این نیست که در بحث الهیات وارد نشود، بلکه همانطور که توضیح داده شد بحث از خدا و وجود و صفات او در حدود آن لازم است، ولی هیچکس نباید. انجام این کار انتظار داشته باشید که بر اساس ذات او باشد. خدای دنیا بفهمه
بر این اساس پیشوایان دین مردم را از تفکر در ذات الهی منع می کردند. زیرا یافتن سرچشمه فطرت الهی غیرممکن است. بنابراین تلاش در این راه تنها منجر به سردرگمی و سردرگمی نخواهد شد. مثل این است که بخواهیم تمام ابعاد یک اقیانوس بی کران را از سواحل آن با دو چشم خود ببینیم. در واقع برای ما که موجودات محدودی هستیم نمی توانیم به ذات لایتناهی خداوند برسیم و حقیقت را درک کنیم. برای درک یک حقیقت باید آن را احاطه کرد و احاطه بر موجود محدود (انسان) با ذات نامحدود (خدا) محال و ناممکن است. این فقط به حیرت و سرگردانی منجر می شود، مذهبی های باستانی ما را از این کار منع کردند. بلکه ما را به تأمل در آثار وجودی خداوند و مطالعه نظام حاکم بر هستی دعوت کرد. اما اندیشیدن به سؤالاتی که برای انسان نتیجه ای ندارد، امری منطقی نیست و نتیجه آن تنها سردرگمی است. درست مثل اندیشیدن به اصل هستی، همین است. —————- ———–
ملاحظات:
1. بحارالأنوار، ج 1، ص 138. 66، ص. 292
2. اصول کافی، ج. 1، ص. 93.

با سلام و آرزوی قبولی طاعات و عبادات شما و تشکر از تماس شما با مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی
. ابتدا باید گفت که در آموزه های دینی از تعمق در ذات و گاهی در دلیل نهی شده است. برای ممنوعیت نیز ذکر شده است. مثلاً فرمود: «فکر نعمتهای خدا باشید و به فکر خدا نباشید که نمی توانید به تقدیر او برسید و اگر کلام به خدا رسید گوش فرا دهید. »
زنجیر انتقال بسه. از ابی بصیر که می گوید: ابوجعفر علیه السلام فرمود: از خلق خدا سخن مکن و از خدا سخن مکن، زیرا کلام خدا کسى را جز آگاهى ندارد. شگفت زده می شود. (2)
«به سند بس که خود ابوبصیر روایت می کند که امام باقر (علیه السلام) فرمود: «از مخلوقات خدا سخن بگو و از [ذات] خدا سخن مکن، زیرا سخن از ذات خداست. گوینده را به بیراهه می کشاند. ”
این احادیث. و مانند این (3) نمی گوید که در ذات فکر نکنید و در صفات فکر کنید، بلکه باید در آثار و خلقت خداوند که لوازم و پیامدهای آن است فکر کرد. صفات خداوند و درک کامل صفات خداوند مانند درک کامل ذات خداوند محال است و به نتیجه نمی رسد، مصادیق خارجی یک چیز، اما از نظر مفهومی با یکدیگر تفاوت دارند. و از منظر مفهومی می توان از صفات به خوبی شناخت پیدا کرد و این با عینیت صفات منافاتی ندارد، فطرت الهی در جهان تجلی می یابد و از طریق این مظاهر، اسماء و صفات ایجاد می شود و عالم وجود ظاهر می شود، لذا بحث در صفات منافاتی با عینیت صفات با ذات ندارد، زیرا این گونه مباحث در صفات از نظر ذات مرتبط است. از نظر این که آنها صفات و ظاهر ذات هستند، نه از جهتی که عین ذات باشد. -عربی بیروت، 1403ق، ج 1، ص 138. 71، ص. 231.
2. کولانی، صول کافی، «کتاب توحید»، «باب نهی عن کلام فی القیابیه»، مؤسسه انتشارات کتاب الاسلامیه تهران 1380ق، حدیث 1، ج1، ص. 92.
3. همان صفحه 19.
4. رک صادقی، معارف عرفانی از دیدگاه امام علی (ع)، انتشارات بوستان کتاب، قم 1395، ص. 118.
موفق باشید